To druga część wpisu poświęconego dipisom w sieci (pierwszą znajdziecie tutaj). Tym razem moją uwagę zwróciła strona Crommelin Family Foundation związana z jej działalnością oraz losami rodziny Crommelin (tutaj). Wprawdzie informacje na stronie dotyczą w większości sagi rodzinnej, która rozpierzchła się po całym świecie, to jeden z jej przedstawicieli Edward Constantin Crommelin (1914-1982) po zakończeniu II wojny światowej przed emigracją do Kanady pracował w latach 1945-1952 strukturach UNRRA i IRO. Z okresu jego pracy w Austrii zachowało się bardzo ciekawe archiwum fotograficzne.
Edward Crommelin
O samym bohaterze nie wiele wiadomo (zob. tutaj). Był holendrem, który uczęszczał do Kennemer Lyceum in Bloemendaal w Overveen koło Haarlem. Uczył się pod okiem znakomitego holenderskiego mistrza grafiki i rysownika Antonego Piecka. W 1933 r. E. Crommelin został redaktorem De LyceumKrant. W międzyczasie grał z zespołem na perkusji. Szybko stał się prekursorem muzyki jazzowej w Holandii.
Zakładka które mnie osobiście zainteresowała dotyczyła działalności Crommelina w strukturach UNRRA/IRO po zakończeniu II wojny światowej (zob. tutaj). Autorzy rozpoczynają tą opowieść od zakończenia wojny a więc od momentu w którym Crommelin otrzymał skierowanie na szkolenie do ośrodka UNRRA w Jullouville and Granville we Francji. Po jego zakończeniu otrzymał przydział na stanowisko oficera zaopatrzenia w obozie dla dipisów w Ebensee na terenie okupowanej Austrii. Przez siedem lat pełnił w szeregach UNRRA i IRO różne funkcje a jego działalność koncentrowała się wokoło obozów dla dipisów koło Klagenfurtu, Villach i Worthersee (Kartnen) na terenie Austrii. Dopiero w 1952 r. emigrował do Kolumbii Brytyjskiej w Kanadzie kończąc tym samym przygodę z dipisami.
Zasadniczo materiał z którym zderzamy się na łamach rodzinnego bloga i jego obfitość jest przede wszystkim wynikiem aktywności E. Crommelina i jego pasji do fotografowania podczas wykonywania obowiązków służbowych. Rodzina zatem zdecydowała się nie tylko sięgnąć do przysłowiowej „szuflady” ale udostępniła tą część jego losów, która zainteresowała także mnie.
UNRRA/IRO i obozy
Na stronie Fundacji pod nazwiskiem Edward Crommelin znajdziemy przede wszystkim odniesienia do informacji na temat ośrodka szkoleniowego UNRRA Training Centre w Jullouville we Francji. Najciekawsza jest jednak część zasadnicza, która odnosi się do działalności UNRRA w okupowanej Austrii. Autorzy posegregowali jej zawartość, jak można przypuszczać, w porządku historycznym zgodnie z miejscami służby/działalności E. Crommelina.
Już na pierwszy rzut oka możemy oglądać bardzo ciekawe fotografie udostępnione rodzinie Crommelin przez Andrew Stabins z Ontario, które związane są z obozem w Glasenbach który znajdował się w jurysdykcji Teamu 191 UNRRA. Należy przypuszczać, że największe skupisko w tym obozie stanowili łotewscy dipisi. Skłaniam się jednak do tezy, że był to obóz w większości zamieszkały przez ludność litewską, łotewską, estońską. Udostępniony materiał wprawdzie dotyczy akademii zorganizowanej przez Łotyszów z okazji oficjalnej wizyty w obozie przedstawicieli UNRRA ale nie można wykluczyć, że brały w niej udział inne narodowości.
Kolejnym miejscem pracy E. Crommelina był obóz dla dipisów w Ebensee nazywany w czasie wojny również SS-Arbeitslager „Zement”. Jego wojenna działalność wiąże się z systemem obozowym KL Mauthausen-Gusen. Funkcjonował od listopada 1943r. do maja 1945 r. Jego więźniowie budowali sztolnie przeznaczone do budowy rakiet V-2. W sumie za jego drutami pod koniec wojny pracowało ok. 19 tys. więźniów różnych narodowości w tym największą ilość stanowili Polacy. Z chwilą wyzwolenia przez armię amerykańską opiekę nad byłymi więźniami/dipisami przejęła administracja UNRRA.
Dodatkową informacje wypełnia zakładka poświęcona uroczystości odsłonięcia polskiego pomnika wojennego poświęconego Polakom zamordowanym w obozie Ebensee, który stanął na cmentarzu w Ebensee w czerwcu 1946 r. W uroczystości brała udział delegacja polskich dipisów a także, co można zobaczyć na udostępnionych fotografiach, poczet sztandarowy, drużyna australijskiego wojska (prawdopodobnie?) oraz żołnierze Polskich Sił Zbrojnych.
Po zakończeniu misji w obozie Ebensee los rzucił E. Crommelina na teren obozu tranzytowego w Enns koło Linzu, który został umieszczony w dawnych koszarach kawalerii a on sam trafił do służby w Teamie 344. Ciekawostką jaka zachowała się na jego fotografiach jest stacja dezynfekcyjna przeznaczona dla wszystkich przechodzących z sektora radzieckiego do amerykańskiego. Każdy obowiązkowo musiał poddać się dezynfekcji proszkiem DDT.
Następnie wraz z głównym bohaterem trafiamy do Linzu. Wśród kilkunastu luźnych fotografii na których autor uchwycił austriacką przyrodę i zniszczenia architektury dostrzec możemy budynek administracji UNRRA/IRO w Linzu a także fotografie z pożegnalnego przyjęcia E. Crommelina w obozie Wegscheid, który był pod zarządem Teamu 337. Odwiedzamy również podzielony na sektory Wiedeń oraz siedzibę kwatery głównej UNRRA/IRO w tym mieście przy Stalinplatz 11. Równie ciekawe są fotografie z pobytu Crommelina w obozie dla dipisów w Zell am See oraz materiały z obozu dla dipisów w Grödig udostępnione w związku z korespondencją Miff Crommeling z Franzem Bohnem.
Z okolic Salzburga gdzie mieścił się obóz w Grödig Crommelin przeniósł się do IRO Villach-St. Martin Refugee Centre, gdzie nieopodal granicy austriacko-włosko-jugosłowiańskiej (obecnie słoweńskiej) mieścił się obóz dla dipisów. Liczba obozów dla dipisów w okupowanej Austrii ustępowała z całą pewnością okupowanym Niemcom. Nie mniej w każdej ze stref okupacyjnych Austrii znajdowało się ich kilka a ich liczebność wahała się od kilkudziesięciu osób do kilku tysięcy.
Bardzo ciekawe są fotografie z obozu Trofaiach (wcześniej koszary wojskowe armii brytyjskiej), który znajdował się na terenie brytyjskiej strefy okupacyjnej Austrii. Przede wszystkim dlatego, że fotografie zostały wykonane przez E. Crommelina w 1950 r. a więc nie tylko u schyłku działalności IRO po likwidacji UNRRA ale również u schyłku „ery dipisów”. Na załączonym materiale poza urokami ukształtowania terenu środkowej Austrii niewiele widać. Brakuje na nich przysłowiowego życia. Powodów takiego stanu rzeczy może kilka w tym np. fotografie zostały wykonane tuż po opróżnieniu obozu z jego mieszkańców lub jak sugeruje opis materiału być może po ewakuacji wojsk brytyjskich. Infrastruktura obozu mogła przyjąć 4 tys. nowych mieszkańców. Niestety niewiele wiadomo o jego dalszych losach.
Ostatnim miejscem pobytu Crommelina była kwatera główna IRO w Salzburgu. Całość zamyka zakładka poświęcona domom dziecka dla dzieci-dipisów nad którymi od zakończenia wojny opiekę sprawowała UNRRA i IRO. W tym konkretnym przypadku autorzy wskazują na dwa tego typu ośrodki w Bad Schallerbach i Salzburgu. Udostępnione fotografie prawdopodobnie wykonano w 1951 r. i dotyczą jednego z takich domów, który znajdował się na terenie Salzburga.
Odsyłacze
Poniżej zakładek użytkownik odnajdzie przydatne linki w tym odniesienia do dwóch map związanych z terenem aktywności UNRRA w okupowanych Niemczech oraz mapę prof. Ihora Stebelskiego na której zaznaczone są obozy w których przebywali ukraińscy dipisi. Zainteresowanym problematyką dipisów w Austrii przydatne mogą być również wycinki prasowe z działalności organizacji opiekuńczej a także wspomnienia/dziennik Antona Zakelja z 2013 r. do którego odsyłacz znalazłem także na stronie dpcamps.org. (opisanej tutaj).
Ciekawostką jest również odsyłacz do publikacji poświęconej środkom płatniczym UNRRA pt. „Displaced Persons Camp Money” a także do strony The Ukrainian Museum w Nowym Jorku. Niestety w tej części wiele odsyłaczy jest już nieaktywnych lub nieaktualnych. Ze zdumieniem można wskazać, mając na uwadze potencjał strony, że od pewnego czasu funkcjonuje bez opieki administratora. Moim skromnym zdaniem całość została zbudowana dość przejrzyście chociaż wiele walorów technicznych funkcjonowania strony mogłoby zostać uwspółcześnionych. Warto jednak zwrócić uwagę na potencjał zakładki związanej z Crommelinem zwłaszcza gdy myślimy o zagadnieniach związanych z dipisami w okupowanej Austrii. Problematyka w polskiej przestrzeni internetu nie jest tak oczywista jak to się może wydawać choćby w przypadku okupowanych Niemiec. Autorom gratuluje trudu opisania/przedstawienia losów Edwarda Crommelina. Jeśli dodatkowo zdamy sobie sprawę z tego, że personel UNRRA liczył w różnych okresach czasu kilkadziesiąt tysięcy urzędników to losy opisanego powyżej bohatera stanowią ledwie promil tego co skrywają archiwa rodzinne.
* Fotografia czołowa obozu Trofaiach pochodzi ze strony crommelin.org a jej autorem jest Edward Crommelin (1950).
Przy tworzeniu tego wpisu korzystałem:
- z J. Kosiński, Niemieckie obozy koncentracyjne i ich filie, Kontrast 1999, s.463-465.
- ze strony www.crommelin.org.
- ze strony The Ukrainian Museum (tutaj).
© łukasz wolak
