Ponieważ mój blog z założenia koncentruje się na historii związanej z działalnością polskich uchodźców w Niemczech po 1945 r. tym wpisem pozwalam sobie poszerzyć nieco pole tego zainteresowania. Okazją do tego jest wydana przez Instytutu Pamięci Narodowej (IPN) publikacja pt. „Polska Emigracja Polityczna 1939-1990. Stan badań, pod red. Sławomira Łukasiewicza, Warszawa 2016, ss. 599″.
Zdecydowałem, że od czasu do czasu moje wpisy będę uzupełniał o informacje związane z interesującymi publikacjami, które zawartością nawiązują do polskiej emigracji po 1945 r. Tak się również składa, że wspomniana wyżej praca jest pokłosiem działalności Centralnego Projektu Badawczego IPN pt. „Polska emigracja polityczna 1939-1990” w którego pracach miałem przyjemność przez pewien czas uczestniczyć.
Redakcji tego arcyciekawego tomu udało się zebrać kilkunastu autorów, których zadaniem było opracowanie studiów poszczególnych zagadnień związanych z funkcjonowaniem polskiej emigracji politycznej. „Ich celem było przede wszystkim krytyczne omówienie dotychczasowego stanu wiedzy, ale także wskazanie obszarów, które – np. dzięki nowym źródłom – wymagają bądź znacznych korekt, bądź opracowania całkowicie od podstaw” – czytamy we wstępie. Odnajdziemy w tym tomie raporty autorstwa m.in.: prof. Janusza Wróbla (IPN), prof. Sławomira Łukasiewicza (IPN, KUL), dr Pawła Ziętary (ISP PAN), prof. Patryka Pleskota (IPN), prof. Rafała Habielskiego (UW), Jana Wiktora Sienkiewicza (UMK), prof. Rafała Stobieckiego (UŁ), dr Joanny Pyłat, dr Pawła Chojnackiego, dr Anny Mazurkiewicz, prof. Bożeny Szaynok, prof. Joanny Wojdon, prof. Jana Żaryna (IPN, Senat RP) i Mariusza Olczaka (AAN).
Redakcja przyjęła dwie formy publikacji raportów: przekrojowe i szczególne. Mimo podziału, który nie jest wyszczególniony wyraźną granicą udaje się dostrzec zmianę podejścia poszczególnych autorów do badanego obszaru. Pomimo różnych pół zainteresowań autorzy odwołują się wzajemnie do poszczególnych raportów. Różnice jednak widać dopiero w konkluzjach poszczególnych opracowań.
Całość otwiera ciekawy i przekrojowy raport prof. Janusza Wróbla, który zmierzył się z geografią polskich skupisk emigracyjnych w świecie po zakończeniu II wojny światowej. Raport jest tym cenniejszy, ponieważ niejako pełni rolę wstępu do badań nad rozmieszczeniem Polaków w świecie, którym badacze dziejów emigracji powinni być zainteresowani.
Kolejną odsłonę zaprezentował prof. Sławomir Łukasiewicz, który skupił się przede wszystkim na emigracyjnym systemie politycznym, jego skali, strukturze, ideologii, zasięgu i oddziaływaniu na emigracje i Polskę. Autor podniósł również problem zagadnień a właściwie braków w polskiej historiografii, które w pierwszej kolejności wymagały uzupełnienia min.: ewolucja struktur poszczególnych partii, ich organizacja i liczebność, ewolucja i funkcjonowanie systemu partyjnego na emigracji – rady, federacje i inne formy organizacji wielopartyjnych oraz centrów władzy, typologia partii, główni twórcy oraz problemy myśli politycznej, zaplecze społeczne partii, mobilizacje poparcia politycznego, struktury, potencjał międzynarodowy, problemy finansowania.
Paweł Ziętara, kolejny z autorów, skupił się zagadnieniach interakcji pomiędzy emigracją a systemem krajowym. Patryk Pleskot podjął się zbadania zagadnień związanych z emigracją polityczną z lat osiemdziesiątych XX wieku zwracając przy tym uwagę na fakt, iż dotąd nie powstało szerokie opracowanie obejmujące exodus tej fali emigracyjnej. Wykazał on wiele fundamentalnych opracowań, które do tej pory zostały opublikowane czy to w formie artykułów czy w formie materiałów pokonferencyjnych. Przeanalizował w gruncie rzeczy stan aktualnych badań, które poświęcone były tej problematyce wykazując przy tym braki w polskiej historiografii. W raporcie P. Pleskota odnajdziemy wskazówki dla przyszłych badaczy poszukujących nowych niezbadanych obszarów m.in.: brak ujęcia statystycznego emigracji solidarnościowej, brak zdefiniowania i opisania aktywności organizacji prosolidarnościowych działających na całym świecie, brak opracowań interakcji pomiędzy nową i starą emigracją, brak opracowań poświęconych interakcji pomiędzy obywatelami państw przyjmujących, brak opracowań interakcji pomiędzy rodakami z Polski, brak zagadnień związanych z akulturacją i aklimatyzacją oraz brak opracowań poświęconych stosunkowi emigracji politycznej do kolejnych wydarzeń w PRL. Muszę jednocześnie przyznać, zajmując się przed laty stosunkiem działaczy ZPU do tzw. emigracji solidarnościowej, że problemy podjęte przez prof. Pleskota były mi stosunkowo bliskie stąd ten raport szczególnie mnie zaciekawił.
Rafał Habielski swój raport poświęcił szerokim badaniom prasoznawczym i działalności emigracyjnych rozgłośni radiowych. Uwaga Habielskiego skoncentrowała się na wielu wydawnictwa emigracyjnych z uwzględnieniem organów prasowych stronnictw politycznych. Konkluzja jaka nasuwa się po lekturze tego opracowania skłania autora do stwierdzenia, że dotąd nie prowadzono szerokich badań prasoznawczych polskiej emigracji.
W tym opracowaniu nie mogło zabraknąć raportu Jana Wiktora Sienkiewicza, który od wielu lat zajmuje się badaniami nad polskimi twórcami sztuki emigracyjnej. Autor wskazał, iż po dziś dzień, nie wliczając samego raportu, nikt nie prowadzi/ł badań poświęconych polskiej sztuce plastycznej na emigracji. Raporty Rafała Stobieckiego i Joanny Pyłat uzupełniają się wzajemnie, ponieważ pierwszy dotyczy badań nad polskimi humanistami na emigracji a drugi poświęcony jest polskim niehumanistom na emigracji. Analizując ich treść dochodzi się do wniosku, że razem tworzą integralną całość ponieważ w obu przypadkach dotyczą ludzi integralnie związanych z emigracją, którzy swoje życie zawodowe złączyli z aktywnością poza granicami kraju. Raport Pawła Chojnaciego choć skupia się przede wszystkim na życiu codziennym polskiej emigracji w Wielkiej Brytanii zawiera wiele wskazówek, którymi należałoby się posługiwać przy opracowywaniu podobnego zagadnienia w innych emigracyjnych skupiskach. Anna Mazurkiewicz w swój raport poświęciła zagadnieniom emigracji z krajów Europy Środkowo-Wschodniej w okresie zimnej wojny. Swoją analizą objęła aktualnie prowadzone badania w takich krajach jak Węgry, Czechy czy Niemcy. W ogólnym obrazie braków badawczych wskazała, mimo znaczącej literatury przedmiotu i wzrostu zainteresowania emigracją, na potrzebę opracowania syntezy „Emigracji politycznej z krajów Europy Środkowo-Wschodniej w relacjach międzynarodowych czasu zimnej wojny 1939-1989″. Bożena Szaynok zajęła się problemem emigracji z Polski Żydów obywateli polskich po II wojnie światowej (1944-1989) a Joanna Wojdon poświęciła swój tekst badaniom nad Polonią amerykańską po 1939 r.
Muszę przyznać, że szczególnie moją uwagę zwróciły dwa ostatnie raporty; Jana Żaryna i Mariusza Olczaka. Pierwszy poświęcony jest badaniom nad dziejami kościoła rzymskokatolickiego na wychodźstwie w latach 1945-1966 (1989). Żaryn w swoim raporcie analizuje najważniejsze opracowania poświęcone kościołowi rzymskokatolickiemu na wychodźstwie analizują poszczególne kraje przyjmujące m.in. Wielką Brytanię, Niemcy, Włochy, Kanadę. Uwaga autora skupiła się również na dostępnych archiwaliach do badań dziejów kościoła rzymskokatolickiego uwzględniając przy tym nie tylko tradycyjne zbiory zdeponowane w archiwach ale również dostępne w Internecie. Zajmując się tą problematyką Żaryn wskazał na pewne braki badawcze poświęcone Obchodom Millenium Chrztu Polski na wychodźstwie. I w tym raporcie znajdziemy ciekawe postulaty badawcze na które wskazuje autor tego opracowania a są nimi: synteza dziejów życia Kościoła rzymskokatolickiego i polskiej wspólnoty wiernych na uchodźstwie w latach 1945-1989, dzieje duchowieństwa emigracyjnego, diecezjalnego i zakonnego, życie religijne Polaków na obczyźnie, dzieje Kościoła na uchodźstwie w ostatniej dekadzie PRL, brak syntez i monografii dotyczących szkół sobotnio-niedzielnych i duszpasterstw akademickich.
Drugi Mariusza Olczaka jest fenomenalnym przeglądem nowych kolekcji archiwalnych z całego świata, które trafiły pod „dach” Archiwum Akt Nowych. Autor tego raportu podzielił go na dwie części. Pierwsza dotyczy zasobu AAN-u i kolekcji archiwalnych do badań nad polską emigracją polityczną z lat 1939-1990. Druga poświęcona jest spuściznom osób prywatnych „najczęściej dyplomatów, oficerów i żołnierzy czy też konkretnych działaczy emigracyjnych i polonijnych” – pisze Olczak. Ze szczególnym zainteresowaniem przeglądałem drugą część tego raportu w której odnalazłem spuścizny m.in.: Archiwum Polskiej Organizacji Walki o Niepodległość, Archiwum Instytutu Polsko-Skandynawskiego w Kopenhadze, Akta Koła AK w Chicago, Akta Koła AK w Los Angeles, Akta Koła AK w Nowym Jorku, Akta Koła AK w Nowej Anglii, Akta Koła AK w Filadelfii, Akta Koła AK w Pittsburgu, Akta Koła AK w Toronto, Akta Zarządu Okręgu AK w Ameryce, Archiwum Komitetu Pomocy Polakom na Wschodzie w Los Angeles, Zbiór prasy krajowej i emigracyjnej XX wieku, Polonia w Australii – zbiór akt, Akta Tadeusza Jędruszczaka, spuścizna Stanisława Grocholskiego, akta Wacława Micuty, Akta Edwarda Kossoya, Akta Aleksandry i Mieczysława Białkiewiczów, Archiwum Antoniego Pająka, Archiwum premiera Jana Kwapińskiego, Archiwum Romana Lewickiego, Kolekcja Haliny Martinowej, Akta Juliusza Englerta, Akta Adama i Jadwigi Treszków, Archiwum Henryka Kozłowskiego, Akta Macieja Szymańskiego, Archiwum Wiktora Poliszczuka, Archiwum Janusza Zawodnego, Archiwum Władysława Zachariasiewicza, Archiwum Stefana i Zofii Korbońskich, Archiwum Andrzeja Pomiana, Akta Mieczysława Niedzielskiego, Akta Stanisława Błaszczaka, Akta Janusza Zadarowskiego, Akta Jana Lorysia, Akta rodziny Bielskich, Akta Ryszarda Białousa, Akta Stanisława Łuckiego i Akta Anny Łuckiej. Po lekturze zawartości tych kolekcji należy stwierdzić, że prezentują się one imponująco i jest wręcz kopalnią informacji dla wszystkich zajmujących się nie tylko emigracją jako taką ale choćby biografistyką żołnierzy Armii Krajowej, którzy emigrowali do Stanów Zjednoczonych po zakończeniu II wojny światowej.
Na końcu czytelnik odnajdzie noty o autorach, wykaz skrótów i indeks osób. Warto dodać, że bibliografia prac znajduje się na końcu każdego z raportów co zdecydowanie usprawnia korzystanie z ich zawartości.
Podsumowując wrażenia po studiach nad powyższą publikacją muszę przyznać, że to ciekawa propozycja, którą można wykorzystać na wielu płaszczyznach zainteresowań. To również ważne i potrzebne dzieło zwłaszcza dla badaczy dziejów polskiej emigracji. Zaprezentowane raporty mogą również posłużyć zainteresowanym studiami trzeciego stopnia oraz tym, którzy zajmują się problemami podjętymi na łamach tego studium. Niemniej to doskonałe kompendium dla tych, którzy chcą wybrać niezagospodarowane pola badawcze do szerszego ich opracowania.
Przy tworzeniu tego wpisu korzystałem:
- Polska Emigracja Polityczna 1939-1990. Stan badań, pod red. Sławomira Łukasiewicza, Warszawa 2016, ss. 599
© by łukasz wolak
