Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (tutaj) było powszechnie działającą organizacją pod zaborami a po odzyskaniu niepodległości także w II Rzeczpospolitej. Jego początki sięgają drugiej połowy XIX wieku kiedy w 1867 r. na terenie Lwowa powstało pierwsze Gniazdo. W kolejnych latach Gniazda „Sokoła” powstawały w innych miastach m.in. w Inowrocławiu i Poznaniu a także na terenie Niemiec m.in. w Berlinie (1889) oraz Zagłębiu Ruhry (1898). W sumie sieć „Sokoła” obejmowała aż trzy zabory. Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. doszło do połączenia zaborowych struktur w jedną organizację – Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Wraz z jego rozwojem nastąpił szybki wzrost członków organizacji i poszerzenie działalności. Z czasem siedzibą centrali organizacji była Warszawa a „Sokół” został wpisany w poczet członków Międzynarodowej Federacji Gimnastycznej. W wyniku reemigracji z Niemiec do Polski doszło do znaczącego spadku zainteresowania działalnością „Sokoła” w Rzeszy (tutaj). Nie oznaczało to jednak zakończenia działalności. Struktura nadal funkcjonowała główne w połączeniu ze strukturami Związku Polaków w Niemczech (ZPwN). Ostatecznie zmiana niemieckiej polityki wewnętrznej w latach 30-tych na terenie Niemiec spowodowała zahamowanie działalności i likwidację wszystkich struktur polonijnych w tym „Sokoła”. W międzyczasie równolegle w kraju kwitła działalność „Sokoła”. Napaść Niemiec i ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 r. ostatecznie przyczyniła się do zakończenia działalności tej organizacji a wielu jego członków zostało eksterminowanych przez okupantów.
Nie wprawionym w tematykę może wydawać się, że z chwilą zakończenia II wojny światowej nie udało się odbudować struktur „Sokoła”. Nic bardziej mylnego, ponieważ na terenie Polski przebywali członkowie, którzy przetrwali okupację i podjęli ponowny trud reaktywowania poszczególnych Gniazd. Niestety reaktywowana działalność nie miała już takiego zasięgu jak w okresie przedwojennym. Działaczom w kraju udało się w dość krótkim czasie doprowadzić do powołania w dniu 9 września 1945 roku powojennego Ogólnopolskiego Zjazdu Sokolstwa w Krakowie. Odbudowywane struktury krajowe szybko znalazły się pod wpływem i kontrolą cenzury komunistycznych władz.
Nieco inaczej było w zachodnich strefach okupacyjnych Niemiec po zakończeniu II wojny światowej. Na tamtym terenie równolegle do struktur w kraju zaczęły powstawać Gniazda Związku Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych „Sokół”, w których starano się kontynuować nie tylko tradycje sprzed wybuchu wojny ale zapewnić ciągłość organizacyjną. Pierwszą placówkę utworzono w Kempten w dniu 15 sierpnia 1945 r. a kolejne powstawały w Wildflecken (Durzyn), Ingolstadt, Augsburgu, etc. Należy dostrzec, że w pierwszym okresie Gniazda ZTGS „Sokół” powstawały przede wszystkim na terenie amerykańskiej strefy okupacyjnej w Bawarii Południowej i Szwabii. Z czasem ta inicjatywa rozszerzała się poza tereny tej okupacji. W latach 1946-1947 organizacja przeżywała największy rozkwit działalności. W szczytowym okresie na terenie amerykańskiej strefy okupacyjnej ZTGS „Sokół” zrzeszał około 3 tys. mężczyzn i ponad 700-800 kobiet. Sukces „Sokoła” na terenie amerykańskiej strefy przyczynił się do zainicjowania Komitetu Organizacyjnego ZTGS „Sokół” na terenie brytyjskiej strefy okupacyjnej. Z czasem i w niej doszło do znaczącej rozbudowy struktur organizacji. Komitetowi Organizacyjnemu udało się nie tylko nawiązać kontakty z przedwojennymi członkami „Sokoła” przebywającymi w okupowanych Niemczech ale przede wszystkim zarejestrować na początku działalności blisko 40 klubów sportowych. Pierwsze Gniazda powstały we wspomnianym Augustdorfie a także w Lippstadt, Osnabrück, Everberg i Marx.
Działalność Związku Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych „Sokół” bezpośrednio nawiązywała do tradycji przedwojennych i nadal aktualne było zawołanie: Mens sana in corpore sano. O kontynuacji tradycji może również świadczyć statut organizacji w którym odwoływano się do tych samych co w okresie przedwojennym idei: „Związek TGS Sokół jest organizacją ideowo-wychowaczą. W zakresie wychowania narodowego, społecznego, fizycznego i sportowego współpracuje ze wszystkimi organizacjami na uchodźstwie stojącymi na gruncie służby dla Narodu i Państwa Polskiego„. Wskazywano w nim również na cele którymi było: „przygotowanie członków do świadomej, czynnej, ofiarnej służby dla Narodu i Państwa Polskiego opartej na umiłowaniu tradycji i kultury narodowej oraz krzewienie kultury fizycznej i zorganizowanie życia sportowego„. Władzami Związku był: Zjazd Delegatów, Przewodnictwo Związku, Komisja Rewizyjna oraz Sąd Koleżeński a organem prasowym był „Przegląd Sportowy”.
W 1947 r. na czele Komitetu Organizacyjnego ZTGS w brytyjskiej strefie stał druh Karol Jaskólski a sekretarzem był druh Antoni Malatyński (1902-1977), prezes Zjednoczenia Polskiego w Niemczech na strefę brytyjską. Związki „Sokoła” ze strukturami Zjednoczenia Polskiego w Niemczech były intensywne. Działo się tak dlatego, że „Sokół” należał do jej struktur centralnych. Dodatkowo uważano, że „Sokół” zjednoczy pod swoimi auspicjami całą aktywność sportową polskich dipisów. Zamierzenie, pomimo że karkołomne, wpisywało się w tamtym okresie czasu w ogólną tendencję zjednoczeniową tego środowiska.
Należy zwrócić uwagę, że wiele aktywności organizacyjnych z tamtego czasu wiązało się bezpośrednio z przedłużającym się pobytem dipisów w obozach. Jedni oczekiwali na „repatriację” a inni na dalszą emigrację. W tej grupie znajdowali się również dipisi, którzy nie chcieli wracać do kraju i nie mogli z różnych powodów emigrować. W 1947 r. druh Karol Jaskólski wspominał w swoim memorandum do organizacji polskich: „W tej chwili jest już niewątpliwym, że pobyt nasz na terenie Niemiec przedłuży się do przyszłego roku. Obecne warunki bytu w obozach nie sprzyjają utrzymaniu się młodzieży na odpowiednim poziomie moralnym (…) Jedną z dróg zahamowania tego procesu jest skierowanie zainteresowania młodzieży ku zagadnieniom sportowym (…)„. Warto podkreślić, że było wiele racji w tych słowach a troska o stan „ducha” dipisowskiej młodzieży pozostawiał wiele do życzenia. Dopełnieniem tego niech będzie obraz obozowego życia, który skreślił Tadeusz Nowakowski w publikacji pt. „Obóz wszystkich świętych” (zachęcam do lektury tych z Państwa, którzy nie mieli okazji zapoznać się z tym świadectwem). Władze ZTGS „Sokół” zdawały sobie sprawę z tego, że sytuacja w jakiej znaleźli się polscy dipisi nie sprzyjała wychowaniu polskiej młodzieży, dlatego z pełnym zaangażowaniem zamierzały wykorzystać okazję do prowadzenia pracy u podstaw, której celem była ochrona młodych ludzi przed degrengoladą i beznadziejnością obozowego życia. Przez sport, ruch i aktywność zamierzali druhowie „Sokoła” wyzwolić dipisowską młodzież (ale nie tylko) z marazmu i nędzy.
Z czasem poszerzono zakres aktywności ZTGS „Sokół” w strefie brytyjskiej dodając do tej działalności oprócz organizowania członków i prowadzenia pracy wychowawczej także szkolenie przodowników pracy społecznej, prowadzenie akcji wydawniczej i propagandowej, zakładanie bibliotek i świetlic, prowadzenie akcji społeczno-wychowawczej, nawiązywanie kontaktów i prowadzenie rozgrywek sportowych.
Z chwilą zwołania w dniu 31 marca 1948 r. I-go Zjazdu Sokolstwa Polskiego w Eversburgu na terenie brytyjskiej strefy okupacyjnej udało się nie tylko stworzyć od podstaw organizację nawiązującą do przedwojennych struktur ale przede wszystkim zaangażować do jej działalności sporą grupę dipisów. Na terenie brytyjskiej strefy oprócz wymienionych wyżej Gniazd powstały liczne Kluby Sportowe w: Rheine-Gelendorf, Bierde koło Lahde, Ilserheide, Luisenberg, Kiel, Eckernförde, Westrhsuderfehn, Meireik, Menden, Braunschweig, Hildesheim, Goslar, Reckenfeld, Jägerslust, Dössel, Meppen-Rose, Braunweiler, Lahde, Frille, Sande, Clausthal. Warto dodać, że wymienione żywo uczestniczyły w życiu sportowym nie tylko organizując jego zręby ale inicjując pewne wydarzenia jak np. rozgrywki pomiędzy Klubami. „Przegląd Sportowy” na bieżąco przekazywał swoim czytelnikom stan rywalizacji tzw. piłkarskiej ligi dipisów. Udało się więc stworzyć/reaktywować zarządowi ZTGS „Sokół” kolejną namiastkę przedwojennego życia, która w równym stopniu angażowała mieszkańców obozów i wzbudzała sportowe emocje.
Ponieważ piłka nożna nie zna granic, wolna jest od polityki i wojen dochodziło w działalności „Sokoła” do potyczek na boisku pomiędzy klubami polskimi i niemieckimi. Pamiętnym okazał się przed laty mecz piłkarski pomiędzy „Sokołem” Ingolstadt a TSV Geimersheim, który przyciągnął oszałamiającą widownię blisko 1500 kibicujących. Z takim wsparciem rodaków drużyna „Sokoła” wygrała mecz gładko z wynikiem 6:1. Nie był to jedyny i okazjonalny międzynarodowy mecz piłkarski. Do podobnych wydarzeń dochodziło bardzo często w miarę krzepnięcia rozgrywek piłkarskich. W kwietniu 1948 r. piłkarze „Sokoła” rozegrali na boisku w Mariensiel mecz pomiędzy TGS „Sokół” Sande a jugosłowiańskim K.S. Bockhorn. I tym razem sokolej drużynie udało się pokonać rywali wynikiem 3:0. Nie inaczej było podczas potyczki TGS Sande z niemieckim T.U.S. z Mariensiel, która zakończyła się wygraną „Sokoła” 4:2. Co ciekawe zainteresowanie piłką nożną dipisów było tak duże, że władze związku zdecydowały się powielać informacje w „Przeglądzie Sportowym” z tabeli rozgrywek piłkarskich z Polski.
Nie tylko piłką nożną żyli polscy dipisi… Nie brakowało rozgrywek siatkówki, meczów bokserskich (od kategorii papierowej do ciężkiej), meczów tenisa stołowego, zawodów lekkoatletycznych, zarówno pomiędzy obozami jak również wewnątrzobozowych. Reprezentacje do rywalizacji sportowych wystawiały również inne organizacje w tym YMCA oraz Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP). W Sokolej prasie specjalną uwagę poświęcano również przygotowaniom do Igrzysk Olimpijskich jak również rywalizacji na Olimpijskich arenach. Podczas działalności „Sokoła” nie brakowało okazjonalnej działalności sportowej np. w święto 3-go Maja.
Ciekawostką było, że organizowano mistrzostwa Dolnej Saksonii – Zachód ZTGS „Sokół”, które obejmowały różne konkurencje m.in.: zawody piłki nożnej, siatkówkę, ping-ponga, lekkoatletykę (w tym: bieg na 100 m, skok wzwyż, skok w dal, skok o tyczce, rzut oszczepem i dyskiem, pchnięcie kulą, sztafeta 4×100 m). Ponadto podczas zawodów przewidywano masowe ćwiczenia gimnastyczne oraz pokazy bokserskie. Rosnące zapotrzebowanie dipisów na aktywność sportową spowodowało uruchomienie pierwszego kursu dla instruktorów sportowych w maju 1948 r.
Jednym z największych wydarzeń sportowych na terenie amerykańskiej strefy okupacyjnej była Olimpiada dipisów (wszystkich narodowości), którą zorganizowano w dniu 24 czerwca 1948 r. na terenie Ingolstadt. Była to odpowiedź tego środowiska na Olimpiadę w Wielkiej Brytanii w której dipisi nie mogli brać udziału (byli bezpaństwowcami). Organizacja tego przedsięwzięcia okazała się sukcesem mimo, że nie miała ona rozmachu prawdziwej Olimpiady. Do udziały w tym wydarzeniu zgłosiły się m.in. reprezentacje Łotyszów, Litwinów, Ukraińców, Estończyków, Jugosłowian, Węgrów. W dniach 26-27 czerwca odbył się rywalizacja w siatkówce, 10 lipca w lekkoatletyce, 21-22 sierpnia w boskie, 28-29 sierpnia w ping-pongu a co tydzień w niedzielę odbywały się rozgrywki piłkarskie. Również w brytyjskiej strefie okupacyjnej zaplanowano na jesień tego samego roku międzynarodowe święto sportu, które współorganizował Centralny Międzynarodowy Komitet Uchodźców w Niemczech.
Aby jeszcze bardziej zachęcić dipisów do aktywności sportowej Rada Wychowania Fizycznego i Sportu w Londynie przyznała ZTGS „Sokół” prawa do nadawania Polskiej Odznaki Sportowej (brązowa, srebrna i złota). Była ona symbolem trwania i aktywizowania sporej grupy dipisów ale przede wszystkim – jak podkreślał gen. Kazimierz Glabisz – miała nie tylko podnieść zainteresowanie dla sprawności fizycznej ale równocześnie stworzyć nowe spójnie, łączące wszystkie większe ośrodki naszej niepodległościowej organizacji (…)„. Podkreślano przy tej okazji, że była również wyrazem pupularności tężyzny fizycznej w środowisku emigracji niepodległościowej i jej gotowości do pracy oraz walki o Wolną Polskę.
W czerwcu 1949 r. w Lippstadt odbył się kolejny II Walny Zjazd Delegatów Gniazd Związku TGS „Sokół” na terenie brytyjskiej strefy okupacyjnej. Udział w nim wzięli m.in. Jerzy Czarnkowski, Jerzy Knothe, płk. Antoni Misiak, Antoni Siwiec, Jerzy Przyłuski a także Witold Olszewski. Jego głównym punktem było powołanie Komitetu Koordynacyjnego ZTGS „Sokół” oraz uchwalenie tekstu ślubowania, który poniżej. Nie uchroniło to jednak organizacji przed zakończeniem działalności. Wraz z końcem „czasu dipisów” oraz „repatriacji”, dalszej emigracji członków do innych krajów, likwidacji obozów dla dipisów, zmiany systemu prawnego, wszystkie wymienione elementy przyczyniły się do zakończenia działalności organizacji. Nie był to odosobniony przypadek spośród wszystkich dipisowskich grup na terenie byłych zachodnich stref okupacyjnych Niemiec i RFN. Podobny los spotkał wiele cennych inicjatyw, które istniały w latach 1945-1949. W tą historię bezsprzecznie wpisywała się również działalność ZTGS „Sokół”.
„W imię Boga Wszechmogącego w Trójcy Świętej Jedynego i Matki Przenajświętszej, Królowej Korony Polskiej, ślubujemy uroczyście wszyscy gromadnie i każdy z osobna, iż gdziekolwiek bądź znajdziemy się, na jaki krańcu ziemi, niezależnie od warunków naszego materialnego bytowania-dotrzymamy wierności Matce Naszej, Kościołowi Katolickiemu przez zachowanie Jego przykazań i kultywowanie zasad wiary katolickiej w rodzinach naszych i organizacjach naszych: ślubujemy uroczyście dotrzymać wierności Ojczyźnie naszej [nieczytelne słowo] przez:
kultywowanie języka polskiego w organizacjach naszych i rodzinach naszych. Niech książka polska i czasopismo polskiej będzie nam siostrzycą i bratem w latach naszej tułaczki;
pielęgnowanie tradycji polskiej i obyczaju polskiego, które będą nam ciągle przypominały o wartości naszej kultury i jej wkładzie w kulturę powszechną;
utrzymanie łączności z Krajem, żyjąc jego życiem, jego myślami, radościami i cierpieniem, krzepiąc go duchowo przez swoją niezłomną postawę i wysoki poziom życia moralnego, tak osobistego jak i społecznego oraz w miarę swoich sił i środków przychodząc mu z pomocą materialną;
ślubujemy dochować wierności idei sokolej, nie zrywać więzów z organizacją i nie zniżając lotu w dzień Zmartwychwstania wrócić do pierwszego gniazda sokolego do Lwowa, w Wolnej i Niepodległej Polsce. Tak nam dopomóż Bóg!”*
* Tekst ślubowania złożonego przez delegatów gniazd i uczestników II-go Zjazdu Delegatów Gniazd Związku Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych „Sokół” w strefie brytyjskiej Niemiec w dniu 15 czerwca 1949 r. w Lippstadt
** Fotografia w nagłówku: pokaz ćwiczeń gimnastycznych Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Bochum pomiędzy 1920-1939, (źródło: NAC).
Przy tworzeniu tego wpisu korzystałem:
- z zasobu archiwalnego Pracowni Badań nad Polską Emigracją w Niemczech po 1945 r. w Instytucie Historycznym UWr
- ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego (NAC), (tutaj)
- W. Hładkiewicz, Meandry polityki. Życie polityczne emigracji polskiej w zachodnich strefach okupacyjnych Niemiec 1945-1949. Liderzy-organizacje-poglądy, Zielona Góra 2011, s.172-175
- Sprawozdania Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” we Wrocławiu 1908-1919 (Reprint), wstęp: K.Ruchniewicz, M. Zybura, Wrocław 2016
- K.Ruchniewicz, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Porta-Polonica, k.1 (tutaj)
- W. Hładkiewicz, Polacy w zachodnich strefach okupacyjnych Niemiec 1945-1949, Zielona Góra 1982, s.142-149.
- ze strony wikipedia.pl (fotografie)
- ze strony Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce (tutaj)
© łukasz wolak
