W służbie USArmy (1)

Tym wpisem rozpoczynam kolejną serię poświęconą polskim dipisom/uchodźcom, którzy po zakończeniu II wojny światowej zdecydowali się pozostać na terenach okupowanych Niemiec i wstąpili w szeregi tworzących się Oddziałów Wartowniczych przy USArmy. Mam nadzieje, że kolejna tego typu tura poświęcona tej grupie Polaków w okupowanych Niemczech przypadnie czytelnikom do gustu.

Kilka słów o źródłach i literaturze

Wpis nie byłby pełny gdybym nie wspomniał o źródłach. Bazowałem w dużej mierze na archiwaliach zgromadzonych w Pracowni Badań nad Polską Emigracją w Niemczech po 1945 r. w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego (PBPN). O Pracowni i jej zbiorach już pisałem na blogu (tutaj: cz.1 i cz.2). Głównym źródłem, które posłużyło do opracowania krótkich notek biograficznych wartowników były ankiety/prośby o wydanie świadectwa b. więźnia politycznego niemieckich obozów koncentracyjnych (ang. Demand for issuing of a certificate for former camp-prisoner of German concentration camps).

Opisując ich zawartość w kilku słowach można wskazać, że zawierają podstawowe dane biograficzne ankietowanego, informacje o miejscu zamieszkania przed i po wojnie, powód aresztowania/zatrzymania/uwięzienia, miejsca uwięzienie/osadzenia oraz dość często informacje o losach po wyzwoleniu z obozu koncentracyjnego lub obozu pracy w tym informacje o służbie wartowniczej przy USArmy. Niemal wszystkie ankiety z wyjątkami zawierają fotografię portretową i odcisk palca oraz podpisy osób zaświadczających prawdziwość zamieszczonych informacji. Dodatkowo są opieczętowane przez instytucję przyjmującą a więc Centralny Komitet byłych Więźniów Niemieckich Obozów Koncentracyjnych. 

Dodatkowo zdecydowałem się wykorzystać do tej serii także zasób cyfrowego archiwum Międzynarodowej Służby Poszukiwawczej w Arolsen (ITS Arolsen), która od zeszłego roku udostępnia kartoteki dipisów na swojej stronie (tutaj). To bardzo pomocne narzędzie w przypadku gdy poszukujemy osoby/osób, która/e pozostała/y po zakończeniu wojny w jednej ze stref okupacyjnych. W ten sposób poszukiwania w Arolsen zostały uproszczone do oczekiwanego minimum bez konieczności wyprawiania się do Niemiec. To dość wygodny, pomocny i współczesny sposób przeglądania zasobów archiwalnych. Duży plus. Pomocna była również elektroniczna baza więźniów na stronie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. 

Ważna i pomocna jest literatura poświęcona Oddziałom Wartowniczym przy USArmy. Oprócz słynnej już publikacji/monografii pt. „Dziesięciolecie polskich oddziałów wartowniczych przy Armii Amerykańskiej w Europie 1945-1955, Mannheim 1955” (dostępna online tutaj) dysponujemy kilkoma cząstkowymi wynikami badań oraz tomem zbiorowym pt. „Polskie Oddziały Wartownicze przy armii amerykańskiej w latach 1945-1989, pod red. Moniki Mazanek-Wilczyńskiej, Pawła Skubisza, Henryka Walczaka, Szczecin 2011” (jest w całości dostępna online tutaj), który jest pokłosiem konferencji zorganizowanej w 2010 r. przez Oddział IPN w Szczecinie. Ukazało się dotąd także wiele tekstów popularnych i popularno-naukowych, których nie będę w tym miejscu wskazywał.

Warto dodać, że badaniami biograficznymi części żołnierzy OW przy USArmy zajmuje się przede wszystkim prof. Czesław Brzoza. Dotyczą one w szczególności grupy żołnierzy związanych z Brygadą Świętokrzyską. Niebawem również powinna powstać na jednym z krajowych uniwersytetów dysertacja doktorska poświęcona dziejom Oddziałów Wartowniczych przy USArmy. Będzie ona pierwszą współczesną monografią tego zagadnienia po wspomnianej wyżej publikacji wydanej w 1955 r. Warto zatem trzymać kciuki za jej powstanie i opublikowanie. Muszę również dodać, że w 2019 r. w serii Studia i materiały do dziejów Polaków w Niemczech prowadzonej przez Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy’ego Brandta Uniwersytetu Wrocławskiego ukazała się arcyciekawa publikacja autorstwa Zbigniewa Wilkiewicza pt. „Cudzoziemiec bez ojczyzny. Zapiski rodzinne, Wrocław 2019” (tutaj) będąca niczym innym jak opowieścią o losach polskiej rodziny w powojennych Niemczech, poszukiwaniu tożsamości autora oraz służbie jego ojca w Oddziałach Wartowniczych przy USArmy, która jest tłem wspomnień. Zachęcam w tym miejscu wszystkich do tej niezwykłej lektury. 

Krótkie wprowadzenie

Czy mógłbym w tym miejscu napisać coś nowego o Oddziałach? Nie sądzę, dlatego ograniczę się jedynie do przypomnienia ich dziejów. Podłożem do powstania Oddziałów Wartowniczych przy USArmy w amerykańskiej strefie okupacyjnej Niemiec byli polscy dipisi a więc: byli jeńcy wojenni, byli robotnicy przymusowi, byli więźniowie obozów koncentracyjnych, nowi uchodźcy z komunistycznej Polski. Odrębną grupę stanowili żołnierze Brygady Świętokrzystkiej, która przedostała się na teren Czechosłowacji a później Bawarii. „Podjęcie się pracy w Oddziałach Wartowniczych nie było zadaniem dającym pełną satysfakcję. Trzeba było nawet przełamywać pewne opory psychiczne i zdobyć się na sporą dozę realizmu i trzeźwości: bądź co bądź ludzie, spodziewający się powrotu do wolnego kraju i zajęcia stanowisk, do których czuli się powołani, musieli pójść na służbę pomocniczą u obcego wojska. Było to jednak niewątpliwie rozwiązanie lepsze od pozostawania w bezczynności obozowej” – pisali autorzy monografii z 1955 r. Nie było to zatem doskonałe wyjście z obozowej degrengolady ale dawało pewną odskocznię od beznadziei obozowego życia. 

Pierwsze Oddziały przy USArmy powstały już w maju 1945 r. w związku z rozkazami o ich utworzeniu wydanymi przez dowódców 7 Armii w Heidelbergu i 3 Armii w Monachium. Polski personel dowódczy rekrutował się w większości z byłych jeńcow wojennych oficerów obozu OPO Murnau (były Oflag VIIa Murnau). Personel podoficerów tworzono w oparciu o byłych jeńców ze Stalagów. Początki funkcjonowania tej formacji były bardzo chaotyczne. Brakowało regulaminów i wytycznych co prowadziło do zróżnicowania oraz nierówności w warunkach panujących w Oddziałach. Początkowo polscy żołnierze przyjmowali polskie stopnie wojskowe i wykorzystywali część polskiego umundurowania które z czasem zastąpiono battle dressami według wzoru USArmy. Dopiero 3 listopada powołano Polską Sekcję Łącznikową przy 8th Labor Supervision Area na czele której stanął płk. Franciszek Sobolta (1898-1963). W jego sztabie pracowało w początkowym okresie 4 oficerów, 4 tłumaczy w stopniach oficerskich i 4 kancelistów-podoficerów. Warto dodać, że od początku aż do 1950 r. najwyższym stopniem w Oddziałach Wartowniczych przy USArmy był stopień majora (ang. guard major). Posługiwali się nim szefowie Głównej Sekcji Łącznikowej i szefowie ośrodków (centrów).

Główna Sekcja Łącznikowa podlegała bezpośrednio po likwidacji Labor Supervision Area Naczelnemu Dowództwu Amerykańskich Sił Zbrojnych w Europie (EUCOM), które mieściło się w Heidelbergu. Powstał również obóz szkoleniowy im. Tadeusza Kościuszki w Mannheim/Käfertal, którego dowódcą był płk. Juliusz Filipkowski. Niezależnie od Oddziałów Wartowniczych zostały wydzielone szwadrony wartownicze przy lotnictwie amerykańskim, które podlegały USAFE w Wiesbaden, kompanie pracy, które wykonywały zadania techniczne głównie przy budowie infrastruktury wojskowej oraz kompanie transportowe, których żołnierze wykonywali zadania związane z utrzymaniem i konserwacją parku samochodowego. Warto dodać, że polscy żołnierze Oddziałów Wartowniczych pełnili służbę w więzieniach w których osadzeni byli przestępczy wojenni i urzędnicy partyjni  NSDAP m.in. w Dachau, Ratyzbonie i Darmstadt. Także więzienie w Landsbergu, w którym od 1945 r. byli osadzeni przestępcy wojenni III Rzeszy z najcięższymi wyrokami, było strzeżone niezmiennie do lat 50-tych przez polskie oddziały wartownicze. 

Głównym ośrodkiem rekrutującym żołnierzy był ośrodek w Mannheim/Käfertal na terenie którego gromadzono przedstawicieli narodowości słowiańskich. Drugim był ośrodek w Langwasser koło Norymbergii, kolejnymi Winzer i Darmstadt. W ośrodku im. T. Kościuszki uformowano w sumie 133 kompanie i wyszkolono 842 oficerów Oddziałów Wartowniczych, 3 787 podoficerów i 26 087 szeregowych. W sumie przez ośrodek przeszło łącznie 39 294 osoby włącznie z Bałtami (Litwini, Łotysze, Estończycy). Szacunkowa liczba wartowników wszystkich narodowości w szczytowym okresie ich działalności około 1947 r. wynosiła blisko 40 tys. Od tego momentu postępowała szybka redukcja personelu, która zatrzymała się z początkiem 1948 r. na 12 tys. wartowników.

W służbie USArmy

Pozwoliłem sobie do pierwszej serii wybrać trzech wartowników, których losy przedstawiam poniżej. Nie będę ukrywał, że żywię nadzieje na to iż po lekturze tych krótkich biogramów zgłosi się rodzina  zainteresowana losami swoich bliskich. Być może za jej pośrednictwem będę mógł dopisać kolejną część ich powojennych losów. Zaznaczam, że na potrzeby tego wpisu nie pogłębiałem poszukiwań. Uznałem, że to zadanie, chociaż wydaje się proste, jest karkołomnym ale możliwe do zrealizowania w dłuższej perspektywie czasowej i daleko wykraczającym poza ramy bloga oraz tego wpisu.

Franciszek Chruściel urodził się w dniu 20.12.1914 r. w Łukowie. W latach 1935-1936 uczył się w szkole nauczycielskiej w Siedlcach. W latach 1936-1939 studiował pedagogikę na Uniwersytecie w Lublinie. W latach 1938-1940 pracował w charakterze nauczyciela w szkole na terenie rodzinnej miejscowości. Z chwilą wybuchu II wojny światowej zdecydował się pozostać na terenie okupowanego kraju. Włączył się w działalność konspiracyjną w strukturach „Polska Podziemna”. Po dekonspiracji przez współtowarzyszy i wsypie jego siatki został aresztowany przez Gestapo i umieszczony w lubelskim więzieniu „Zamku”. Przebywał w nim od 14.09.1940 do 23.01.1941r. Następnie decyzją sądu okupacyjnego został przewieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau w którym przebywał od 23.01.do 23.02.1941 r. (nr obozowy 9003, na stronie Muzeum Auschwitz widnieje nr obozowy 9007). Kolejny raz został przewieziony do obozu koncentracyjnego we Flossenburgu w którym przebywał od 23.02.1941 do 23.04.1945 r. (nr 2815). W związku ze zbliżającym się frontem został ewakuowany ze współwięźniami obozu. W dniu 23.04.1945 r. podczas tzw. „marszu śmierci” został wyzwolony przez wojska amerykańskie w miejscowości Roding. Po wyzwoleniu został umieszczony w obozie dla byłych jeńców wojennych POW w Hammelburg. Następnie od 28.04.1945 r. do 15.08.1945 r. przebywał w polskim obozie dla PWX w Bamberg i Langwasser. Od 15.10.1945 do 30.09.1947 r. pełnił służbę na stanowisku oficera kontraktowego w Kompanii Wartowniczej nr 4027 (PWE 26) w Bad Aibling oraz w Kompanii nr 4090 w Augsburgu. Od 10.10.1947 r. przebywał w obozie na terenie koszar Luitpold-Kaserne Lindau. W 1948 r. mieszkał na terenie polskiego obozu „Fort Jones” w Ingolstadt. Do 1950 r. pracował w polskich Oddziałach Wartowniczych. Ostatni przydziałem była najprawdopodobniej Kompania nr 4094 (lub 4044) w Mannheim. 

Bolesław Henryk Łabuda urodził się w dniu 05.09.1917 r. w Przemyślu. Był z zawodu elektromonterem i oficerem zawodowym Wojska Polskiego. Z chwilą wybuchu II wojny światowej zdecydował się pozostać na terenie okupowanego kraju. Prawdopodobnie włączył się w działalność konspiracyjną na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W 1943 r. został aresztowany przez Gestapo/Sipo w mieszkaniu konspiracyjnym w Przemyślu i osadzony w przemyskim więzieniu a następnie przewieziony do więzienia w Tarnowie w których przebywał od 20.09. do 31.09.1943 r. Decyzją władz okupacyjnych został przewieziony do komanda pracy w Auschwitz-Birkenau w którym przebywał od 01.10. do 22.10.1943 r. (nr obozowy 153397). Kolejny raz został przewieziony do obozu koncentracyjnego w Buchenwald w którym przebywał od 23.10.1943 do 10.04.1945 r. (nr 34356). Na terenie obozu pracował w komandach Entweserung i Mi-Bau a po nalotach lotniczych został przeniesiony do komand: SS-kdo (?) i Bau-3. W grudniu 1944 r. został  przerzucony do pracy w Gusloff-Werke z którego powrócił do obozu w kwietniu 1944 r. Ponownie został przewieziony do obozu koncentracyjnego we Flossenburgu w którym przebywał od 11.04. do 18.04.1945 r. Tuż przed końcem wojny został przewieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau w którym przebywał od 19.04. do 29.04.1945 r. Z końcem kwietnia 1945 r. został wyzwolony przez armię amerykańską. Po wyzwoleniu zachorował i przebywał w amerykańskim szpitalu polowym. Po powrocie do zdrowia wyjechał do obozu Freimann a następnie do Wildflecken (Durzyn). W 1946 r. podjął służbę w Oddziałach Wartowniczych przy armii amerykańskiej. Nie jest znana bliższa lokalizacja jednostki. 

Mieczysław Józef Mystkowski urodził się w dniu 27.08.1913 r. W miejscowości Kniaźmin. W okresie międzywojennym był kolejarzem i oficerem Wojska Polskiego. Mieszkał z rodzicami w Zduńskiej Woli. Z chwilą wybuchu II wojny światowej zdecydował się pozostać na terenie okupowanego kraju. Został aresztowany przez Gestapo oddział w Łodzi i osadzony w więzieniu w Sieradzu w którym przebywał w dniach 03-27.10.1939 r. Decyzją władz okupacyjnych został zwolniony z więzienia z zakazem opuszczania miasta i nakazem cotygodniowego obowiązku meldunkowego. Niestety nie wiadomo czym trudnił się podczas okupacji. Został ponownie aresztowany przez niemiecką żandarmerię pod zarzutem przynależności do Wojska Polskiego i osadzony w więzieniu w Zduńskiej Woli w którym przebywał od 07.03.1942 do 12.05.1942 r. Następnie został przewieziony do obozu koncentracyjnego w Auschwitz-Birkenau w którym przebywał od 12.05.1942 do 11.03.1943 r. (nr obozowy 35544). Ponownie został przewieziony do obozu koncentracyjnego we Flossenbrugu w którym przebywał od 12.03. do 02.07. 1943 r. Następnie trafił do obozu koncentracyjnego w Dachau w którym przebywał od 03.07.1943 do 29.04.1945 r. (nr obozowy 49155). W obozach pracował w fabryce gumy, zakładach ślusarskich, kamieniołomach (komando Schteintransport) oraz niemieckich zakładach zbrojeniowych (komando Kabelzerlegung). Został wyzwolony przez armię amerykańską i umieszczony w obozie dla dipisów Freiman SS Kaserne – C.II.68. Następnie został przeniesiony do obozu dla DP w Gablingen. Nie deklarował chęci „repatriacji”. Pracował w Kompanii Wartowniczej przy USArmy. W 1946 r. w związku z wykonywaną pracą, prawdopodobnie w Kompanii Wartowniczej, został poddany „screeningowi” przez amerykańską administrację wojskową. 

Przy tworzeniu tego wpisu korzystałem:

• ze zbiorów archiwalnych Pracowni Badań nad Polską Emigracją w Niemczech po 1945 r. w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego.
• ze zbiorów archiwalnych Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego w Londynie.
• z cyfrowego archiwum ITS Arolsen.
• z bazy archiwalnej Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau.
• Brzoza Czesław, Obóz szkoleniowy Polskich Kompanii Wartowniczych w Mannheim/Käfertal (1945-1947), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego„, Prace Historyczne 143, z.1 (2016), s.159-183.
• Brzoza Czesław, Od Miechowa do Coburga. Brygada Świętokrzyska Narodowych Sil Zbrojnych w marszu na zachód, „Pamięć i Sprawiedliwość” nr 3/1 (5), s. 221-274.
• Dziesięciolecie polskich oddziałów wartowniczych przy Armii Amerykańskiej w Europie 1945-1955, Mannheim 1955.
• Polskie Oddziały Wartownicze przy armii amerykańskiej w latach 1945-1989, pod red. Moniki Mazanek-Wilczyńskiej, Pawła Skubisza, Henryka Walczaka, Szczecin 2011.
• Wilkiewicz Zbigniew, Cudzoziemiec bez ojczyzny. Zapiski rodzinne, Wrocław 2019.

© łukasz wolak