Pracownia Badań nad Polską Emigracją Polityczną w Niemczech po 1945 r.
Ten wpis chce poświęcić wyjątkowej Pracowni, której zbiory związane są bezpośrednio z dziejami Polaków w Niemczech po 1945 r. Mowa w tym miejscu o Pracowni Badań nad Polską Emigracją w Niemczech po 1945 r. w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego.
Fot. 1: Wejście główne do Instytutu Historycznego UWr ul. Szewska 49 (ze zbiorów autora)
Utworzenie pracowni zbiegło się z pozyskaniem w 1993 r. przez prof. Krzysztofa Ruchniewicza, wówczas asystenta Instytutu Historycznego, zbiorów do dziejów Polaków w Niemczech po II wojnie światowej. Był to wówczas pewien precedens, ponieważ tak duża ilość archiwaliów dotyczących zbiorowości polskiej w Niemczech jeszcze nie trafiła pod dach Uniwersytetu Wrocławskiego i jak sądzę do Wrocławia. Mimo pewnych trudności związanych z transportem zbiór udało się przewieźć do Wrocławia a dzięki zaangażowaniu kilku studentów Instytutu Historycznego spoczął on w pomieszczeniach dzisiejszej Pracowni w Instytucie Historycznym przy ul. Szewskiej 49 we Wrocławiu. Od tamtego czasu po formalnym utworzeniu jej przez Rektora Uniwersytetu Wrocławskiego Pracownią kieruje prof. Krzysztof Ruchniewicz. Pracownia zaczęła funkcjonować w przestrzeni archiwalnej gromadząc liczne zbiory o których wspominam poniżej. Dzisiaj, uwzględniając pewne archiwalne trendy, moglibyśmy ją określić jako Archiwum Społeczne. Jej głównymi celami nadal pozostają:
- gromadzenie materiałów archiwalnych (instytucji oraz osób prywatnych)
- gromadzenie księgozbioru (książki, czasopisma, druki ulotne wydawane przez Polaków w Niemczech
- naukowe opracowanie zbiorów archiwalnych i upublicznianie ich zainteresowanym.
Zbiory i kolekcje Pracowni
W chwili obecnej archiwum Pracowni obejmuje ok. 30 mb archiwaliów nieuporządkowanych. Wśród zgromadzonych materiałów najcenniejsze archiwalia dotyczą działaczy polskich uchodźców w RFN (w tym dipisów) oraz materiały osób starających się o odszkodowania wojenne. Ponieważ miałem okazję, dzięki uprzejmości kierownika Pracowni, eksplorować jej zbiory mogę swobodnie opisać jakie kryje ciekawostki. Pracownia wyposażona jest w archiwalne kolekcje, które obejmują szeroką działalność i obecność Polaków w Niemczech w latach [1944] 1945-1989 [1995]. Zgromadzone materiały tworzą unikalny (jedyny taki w kraju) zbiór do dziejów organizacji m.in.: Zjednoczenia Polskich Uchodźców, Zjednoczenia Polskiego w Niemczech, Centralnej Komisji Porozumiewawczej Związków Zawodowych przy Zjednoczeniu Polskim, Centralnego Komitetu dla Spraw Szkolnych i Oświatowych w Niemczech, Stronnictwa Narodowego delegatura na Niemcy Zachodnie, Polskiego Czerwonego Krzyża- Towarzystwa Pomocy Polakom w Niemczech, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Niemczech, Centralnego Komitetu Polskich Związków i Zespołów b. Więźniów w Wolnym Świecie, Polskiego Związku b. Więźniów Politycznych Więzień i Obozów Koncentracyjnych Niemieckich, Bratniej Pomocy Studentów Polskich we Frankfurcie, Związku Studentów Polskich w amerykańskiej strefie okupacyjnej Niemiec, Komitetu Polskiego przy Zjednoczeniu Polskim, Zjednoczenia Polskiego Uchodźctwa Wojennego w Brukseli/Paryżu, Polskiej Partii Socjalistycznej – Komitet Główny w Niemczech, Związku Pracowników Polskich w brytyjskiej strefie okupacyjnej Niemiec, Zrzeszenia Polskich Nauczycieli na wychodźstwie w Niemczech, Związku Rolników i Pracowników Rolnych na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec, Polskiego Komitetu Opieki nad Grobami w Neumünster, Katolickiego Caritasu dla Polaków w Niemczech, Związku Harcerstwa Polskiego – Komenda Główna w Niemczech, Stowarzyszenia Techników Polskich na Obczyźnie w Niemczech, Funduszu Polskiego, Skarbu Narodowego, Zrzeszenia Wydawców i Księgarzy Polskich za granicą, Syndykatu Dziennikarzy Polskich w b. Rzeszy (zachodnie strefy okupacyjne Niemiec), Zrzeszenia Artystów Sceny Polskiej w Niemczech, Naczelnego Dowództwa Sprzymierzonych Sił Zbrojnych w Niemczech, Związku Polaków w Lubece, Polskiego Regionalnego Komitetu Doradczego, Zentralverband Ausländuscher Flüchtlinge in der Bundesrepublik Deutschland e.V. (ZAF-u) oraz wielu innych pomniejszych organizacji. W archiwum reprezentowana jest również polska prasa emigracyjna wydawana i dystrybuowana w powojennych Niemczech Zachodnich (m.in.,: „Polak”, „Ostatnie Wiadomości”, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Biuletyn ZPU i Zjednoczenia Polskiego w Niemczech oraz prasa i biuletyny różnych grup polaków w RFN) a także wycinki z niemieckiej prasy dotyczące Polaków w RFN i odszkodowań wojennych. W zbiorze znajdują się również inne polskie dzienniki i czasopisma emigracyjne w tym m.in. czasopismo „Pogląd”. Ponadto Pracowania dysponuje nagraniami Polskiej Telewizji w Berlinie (1985-1986) oraz kopiami dokumentów ze zbioru Zjednoczenia Polskich Uchodźców w Archiwum Hoovera w Stanford.
Pracownia do nie tylko archiwalia. W jej ograniczonej przestrzeni mamy również styczność z księgozbiorem podręcznym. Obejmuje on obecnie około 4 tys. woluminów. Przeważa w nim, choć nie trudno się domyśleć, historia. Zagadnienia podejmowane w zgromadzonych publikacjach koncentrują się wokół problematyki stosunków polsko-niemieckich na przestrzeni XVIII-XXI wieku ze szczególnym uwzględnieniem okresu II wojny światowej oraz historii śląska (zbiór dot. historii Śląska Pracownia otrzymała niedawno jako spuścizna po śp. prof. dr Adamie Galosie). Na szczególną uwagę zasługuje kolekcja Komisji Badań Zbrodni Hitlerowskich i wydane przez nią materiały.
Wracając do materiałów archiwalnych. Ich zawartość jest w moim subiektywnym przekonaniu niezwykle cenna. Może służyć nie tylko do opisania dziejów poszczególnych organizacji a przede wszystkim do otworzenia życiorysów osób i działaczy, które swoje życie związali po wojnie z RFN. Liczne świadectwa szkolne, świadectwa maturalne oraz świadectwa kursów zawodowych przynoszą badaczom niezmierzoną ilość danych o naszych rodakach, naszych babciach i dziadkach, których los rzucił po wojnie na teren stref okupacyjnych Niemiec. Doskonałym wręcz źródłem są kwestionariusze o odszkodowania wojenne, które oprócz danych identyfikacyjnych zawierają informacje z okresu wojny m.in. powód aresztowania, miejsce uwięzienia lub obozu, działalność w czasie wojny, etc. oraz fotografie (w 98%) i odcisk kciuka składającego kwestionariusz. Na pierwszy rzut oka, gdy przyjrzymy się temu źródłu, nie zachwyca. Zdajemy sobie sprawę z jego wartości wówczas, gdy zaczynamy poszukiwać konkretnych osób, konkretnych informacji, konkretnych twarzy. Wartość jego rośnie z każdą chwilą, gdy odnajdujemy potrzebne dane.
Fot. 2-5: Powyżej skan ankiety b. więźnia Wiktora Lechno-Wasiutyńskiego (źródło: PBPN)
Pozwolę sobie na zakończenie tego wpisu, nieco na marginesie moich rozważań, na przytoczenie pewnego zdarzenia. Otóż eksplorując zgromadzone materiały w Pracowni, pozornie niczego nie poszukując, natrafiłem na zbiór świadectw kursów zawodowych organizowanych przez Centralną Komisję Porozumiewawczą Związków Zawodowych przy Zjednoczeniu Polskim w Niemczech w 1946 r. Przeglądając ich zawartość natrafiłem na świadectwo jednego z kursantów o znajomo brzmiącym nazwisku. Okazało się bowiem, że był to członek rodziny mojego kolegi z licealnych czasów. To zdarzenie uświadomiło mi, że świat jest niezwykle mały a ludzkie ścieżki życia potrafią niejednokrotnie zadziwić. Archiwa są nie tylko produktem życia człowieka ale bardzo często jedynym dowodem na tą działalność. Zarówno działalność człowieka jak również jego historia potrafią zadziwić nawet najbardziej zaprawionych archiwistów. Sam z pewnością nie ostatni raz będę pod wrażeniem własnych odkryć i znalezisk.
Do powstania niniejszego tekstu wykorzystałem:
- Ruchniewicz K., Pracownia Badań Polskiej Emigracji w Niemczech po 1945 r. przy Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego, [w:] Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka 1998, nr 1/2, s. 289-290.
- Ruchniewicz K., Projekt utworzenia pracowni badań nad dziejami polskiej emigracji politycznej w Niemczech po 1945 r. przy Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego (wersja robocza), s. 1-13
- Ruchniewicz M., Międzynarodowe seminarium „Polacy w Niemczech po 1945 r. Bilans badań, [w:] Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka” 1998, nr 1/2, s. 286-287.
© by łukasz wolak
