Z końcem ubiegłego roku rozpocząłem prace nad inwentaryzacją kolekcji zgromadzonych w Pracowni Badań nad Polską Emigracją w Niemczech po 1945 r. w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego. O Pracowni pisałem jakiś czas temu na blogu (tutaj). Tym razem chce podkreślić swoje wrażenia po zakończeniu prac związanych z opracowaniem inwentarza bowiem, o czym jestem przekonany, na terenie Polski nie ma podobnego zbioru związanego z polskimi dipisami i uchodźcami oraz organizacjami tego środowiska. To jeden z wniosków jaki nasunął mi się jakiś czas temu podczas opracowywania analizy eksperckiej dla Muzeum Historii Polski. Zgromadzone w Pracowni materiały czynią ją zatem ważnym punktem na archiwalnej mapie gdzie badacze z powodzeniem mogą odnaleźć źródła do dziejów wielu organizacji i przedstawicielstw szeroko rozumianego środowiska polskich dipisów i uchodźców w powojennych Niemczech. W ostatnich miesiącach skoncentrowałem swoją uwagę przede wszystkim na uporządkowaniu zasobu Pracowni w tym stworzeniu inwentarza oraz nadaniu sygnatur. Niestety spowodowało to w znacznym stopniu ograniczenie aktywności na blogu. Jestem jednak przekonany, że z czasem powrócę do właściwego rytmu.
Podczas prac udało mi się wyodrębnić kilkadziesiąt kolekcji, które w przyszłości mogą być uzupełniane o kolejne materiały. Warto dodać, że zasób Pracowni jest dość zróżnicowany co bezpośrednio przekłada się na jego objętość oraz jakość. Odnajdziemy w nim kolekcje obszerne przekraczające 100 jednostek archiwalnych do których zaliczyć należy: Zjednoczenie Polskich Uchodźców (KOL.1) oraz Centralna Komisja Porozumiewawcza Związków Zawodowych (KOL.22). Do średniej wielkości zbiorów a więc takich których zawartość nie przekracza 100 jednostek: Zjednoczenie Polskie w Niemczech (KOL.23), Witold Szwabowicz (KOL.2), Polski Centralny Komitet Doradczy (KOL.21), Polski Czerwony Krzyż/Towarzystwo Pomocy Polakom (KOL.26), Centralny Komitet Związków i Zespołów byłych Więźniów Politycznych Niemieckich Więzień i Obozów Koncentracyjnych na Zachodzie (KOL.25), Stronnictwo Narodowe delegatura na Niemcy (KOL.7). Najmniejsze kolekcje to zbiór od 1 do 10 jednostek archiwalnych: Centralny Komitet dla Spraw Szkolnych i Oświatowych (KOL.3), Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Niemczech (KOL.4), Związek Harcerstwa Polskiego- Komenda Główna w Niemczech (KOL.5), Fundusz Polski w Niemczech (KOL.6), Komitet Polski w Kassel (KOL.8), Zrzeszenie Wydawców i Księgarzy Polskich za granicą (KOL.9), Zrzeszenie Artystów Sceny Polskiej w Niemczech (KOL.10), Syndykat Dziennikarzy Polskich w b. Rzeszy w zachodnich strefach okupacyjnych Niemiec (KOL.11), Polska Partia Socjalistyczna – Komitet Główny w Niemczech (KOL.12), Stowarzyszenie Techników Polskich na Obczyźnie w Niemczech (KOL.13), Związek Rolników i Pracowników Rolnych na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec (KOL.14), Bratnia Pomoc (KOL.15), Zrzeszenie Polskich Nauczycieli na wychodźstwie w Niemczech (KOL.16), Związek Prawników Polskich w Niemczech (KOL.17), Komitet Opieki nad grobami (KOL.18), Stowarzyszenie Polskich Kombatantów Oddział w brytyjskiej strefie okupacyjnej (KOL.19), Wydawnictwa i prasa (KOL.20), Zentralverband Ausländuscher Flüchtlinge in der Bundesrepublik Deutschland e.V. (KOL.24), Zjednoczenie Polskiego Uchodźstwa Wojennego w Paryżu/Brukseli (KOL.27).
Większość z powyższych kolekcji związana jest z organizacjami dipisów/uchodźców. Wydaje się na pierwszy rzut oka, że w znacznym stopniu kompletne są materiały które dotyczą: ZPU i CKPZZ a fragmentaryczne m.in. zbiory dotyczące Zjednoczenia Polskiego oraz Towarzystwa Pomocy Polakom. Wyodrębnione na podstawie kilku dokumentów są m.in. Bratnia Pomoc. W większości powyższe kolekcje tworzy korespondencja własna – pomiędzy działaczami – oraz instytucjami okupacyjno-opiekuńczymi. Pewną składową wszystkich są dokumenty administracji okupacyjnej w tym dowództwa brytyjskiego przy BAOR, opracowania, instrukcje, wytyczne UNRRA, IRO oraz ONZ a także wydawnictwa dipisów. Ciekawostką są również częściowe listy obozów dla dipisów oraz raporty fluktuacyjne w obozach. Trudno jednak po pobieżnej analizie ocenić czy mogą one odzwierciedlać pełny obraz wewnętrznej i zewnętrznej migracji dipisów. Z całą pewnością w mikro ujęciu tego zagadnienia będą pomocne. Pewną grupę stanowią także plakaty informujące o imprezach kulturalnych organizowanych przez polskich dipisów a także afisze informacyjne. Wśród materiałów odnajdziemy również archiwalne perełki w postaci legitymacji członkowskich w tym: Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Związku Polaków w Niemczech, Zjednoczenia Polskich Uchodźców, Polskiego Związku byłych Więźniów Politycznych Więzień i Obozów Koncentracyjnych niemieckich i wielu innych.
W wymienionych zbiorach nie brakuje również prasy polskich dipisów, która ukazywała się w powojennych Niemczech począwszy od jednodniówek przez dzienniki po tygodniki i miesięczniki. Wśród nich odnajdziemy wybrane numery m.in.: Czasopisma Defilada; Biuletynu Stowarzyszenia Polaków w Queensland; Wspólnymi Siłami; Krajowa Agencja Informacyjna; Gazety Kościelnej; Dziennika Żołnierza 1. Dywizji Pancernej; Przeglądu Społecznego; Ostatnich Wiadomości; Polaka; Głosu Polski, Głosu Polski – Katolickie Pismo dla wszystkich; Na Antenie; Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza; Wiadomości Polskich; Trybuny Niepodległości i Demokracji; Oder-Neisse; Pisma Żołnierza; Kongresu Polonii Kanadyjskiej; Nowego Świata; Neue Rhein Zeitung; Rheinische Post; Związkowca; Kuriera Polskiego; Dziennika Związkowego; Czasu; Narodowca; Gazetki Polskiego Związku Kulturalnego w Berlinie; Głosu Kobiet; Exodusu; Naszego Forum; Przeglądu Sportowego; Wiadomości polskiego duszpasterstwa i wiele innych tytułów. Pewnym uzupełnieniem będą pojedyncze numery prasy drukowanej w Londynie i kolportowanej na terenie Niemiec. Warto dodać przy tej okazji, że w zasobie Pracowni odnajdziemy wydania czasopism z lat 70-tych, 80-tych i 90-tych, które ukazywały się na terenie Berlina Zachodniego i RFN w tym m.in.: Przemiany, Pogląd, Kontynenty, Archipelag, Słowo, etc.
Należy dodać, że wszystkie kolekcje łączy jeden ważny element (przydatny w badaniach rodzinnych ale nie tylko). To przede wszystkim ankiety, kwestionariusze i podania zawierające informacje biograficzne osób, które przy różnego rodzaju okazjach od pierwszych powojennych chwil – wprzęgnięte w administracyjne tryby okupowanych Niemiec – wypełniały różnego rodzaju dokumenty. Dzisiaj pełnią one doskonałą bazę danych. Najciekawsze z nich to ankiety z 1947 r. o status byłego więźnia politycznego niemieckich obozów koncentracyjnych, które obejmują w sumie ponad 1500 nazwisk. Kolejne to zgłoszenia na członka Centralnego Komitetu Związków i Zespołów byłych Więźniów Politycznych Niemieckich Więzień i Obozów Koncentracyjnych na Zachodzie. Zarówno w pierwszym jak również w drugim przypadku możliwe jest prześledzenie drogi jaką przebył konkretny więzień. Często wspomniane materiały zawierają informacje o działalności podczas okupacji oraz przyczynę aresztowania/uwięzienia. Wartością dodaną są informacje o dalszych powojennych losach oraz niezwykle cenne fotografie portretowe. Wśród ankietowanych odnajdziemy również sporą grupę osób bo liczącą ponad 200 nazwisk, która pracowała w Kompaniach Wartowniczych przy Armii Amerykańskiej. Znajdziemy w nich również oficerów Wojska Polskiego, organizacji konspiracyjnych, uczestników Powstania Warszawskiego i przedstawicieli wolnych zawodów. Można z nich wychwycić osoby, które pracowały w brytyjskich kompaniach pomocniczych i pracy (CMWS/CMLO, MSO). Ważne i interesujące są ankiety osób, które rejestrowały się jako specjaliści/nauczyciele w Centralnej Komisji Porozumiewawczej Związków Zawodowych. Przede wszystkim były to osoby, które posiadały wyższe lub średnie wykształcenie albo wykształcenie zawodowe i aspirowały do roli instruktora szkolnictwa zawodowego dla dipisów, które funkcjonowało pod egidą CKPZZ. Ankietom towarzyszą również protokoły z egzaminów zawodowych, kursów i szkoleń, świadectwa ukończenia szkół, świadectwa z egzaminów dojrzałości, odpisy świadectw, etc. Ciekawym źródłem są ankiety osób starających się o emigrację do USA, Kanady lub Wielkiej Brytanii.
Oczywiście to nie jedyna zaleta wspomnianych kolekcji. Możliwości wykorzystania informacji z powyższych zbiorów jest znacznie więcej. Najcenniejsze dla badaczy dziejów organizacji polskich dipisów na terenie okupowanych Niemiec będą protokoły posiedzeń Rady Naczelnej Zjednoczenia Polskiego w Niemczech oraz Rady Oddziałów za pomocą których można odtworzyć dzieje tej organizacji. Uzupełnieniem będą także protokoły posiedzeń Polskiego Centralnego Komitetu Doradczego oraz Okręgowych Komitetów Doradczych.
Podczas porządkowania powyższych materiałów prof. Krzysztof Ruchniewicz, kierownik Pracowni, zaproponował aby część zbiorów udostępnić on-line. Muszę przyznać, że przyjąłem tą propozycję jako niezwykle ważny krok w kierunku popularyzacji zbiorów Pracowni. Wpłynie on bowiem znacząco na poszerzenie grona badaczy, którzy będą mogli nie tylko zapoznać się z jej zawartością ale przede wszystkim swobodnie wykorzystać zgromadzony materiał do dalszych badań. To również odpowiedź na liczne w ostatnich latach pytania badaczy zwłaszcza z poza Polski, którzy podejmują w swoich pracach problemy związane z polskimi dipisami. Dla tych z Państwa, którzy nie śledzą mojego profilu na Facebook’u dodam, że w tej chwili trwają prace digitalizacyjne (pierwszy etap) które zmierzają do umieszczenia wybranych kolekcji na specjalnie do tego przeznaczonej platformie cyfrowej. Wraz z ich zakończeniem zamieszczę na blogu informacje wskazującą gdzie materiały będą dostępne.
Przy tworzeniu tego wpisu korzystałem:
- z inwentarza oraz spisów kolekcji archiwalnych Pracowni Badań nad Polską Emigracją w Niemczech po 1945 r.
- Ruchniewicz K., Pracownia Badań Polskiej Emigracji w Niemczech po 1945 r. przy Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego, [w:] Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka 1998, nr 1/2, s. 289-290.
- Ruchniewicz K., Projekt utworzenia pracowni badań nad dziejami polskiej emigracji politycznej w Niemczech po 1945 r. przy Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego (wersja robocza), s. 1-13.
- Ruchniewicz M., Międzynarodowe seminarium „Polacy w Niemczech po 1945 r. Bilans badań, [w:] Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka” 1998, nr 1/2, s. 286-287.
© łukasz wolak
znalazłem dzisiaj w piwnicy rodziców właśnie taka legitymację członkowska Polskiego Związku byłych Więźniów Politycznych Więzień i Obozów Koncentracyjnych niemieckich
Wraz z listem z muzeum Aushwitz o tym że moja babcia przebywała w obocie przez 3 lata.
Nr legitymacji to 168.
Czy jesteście mi w stanie coś powiedzieć o tym znalezisku?
Proszę o kontakt mailowy w powyższej sprawie. Pozdrawiam serdecznie
Witam. Mój dziadek byl w Dachau. Zbieram informacje bo wiem, ze potem byl w SS Kaserne. Proszę o pomoc, może macie Państwo więcej informacji.
Dziękuję za komentarz. Wysłałem do Pani wiadomość. Pozdrawiam serdecznie