W służbie USArmy (6): G.Bojar-Fijałkowski

Impuls i przypadek zadecydował o tym, że por. Gracjan Bojar-Fijałkowski (1912-1984)^* ps. „Bojar”, „Żegota”, oficer Wojska Polskiego i Armii Krajowej, trafił do wpisu na blogu. Otóż kilka dni temu zgłosiła się do mnie córka i syn wspomnianego oficera z pytaniem o losy ojca na terenie okupacyjnych Niemiec. Zainteresowany losami oficera odnalazłem w jego życiorysie informacje o służbie w Kompanii Wartowniczej przy USArmy. Dodatkowo pomocna okazała się ankieta byłego więźnia obozów koncentracyjnych z zasobu Pracowni Badań nad Polską Emigracją w Niemczech po 1945 r. w Instytucie Historycznym UWr. W związku z tym uznałem, że ten wpis znajdzie się w serii poświęconej polskim wartownikom przy USArmy (zobacz wszystkie tutaj). Dodatkową zachętą była bogata ikonografia, którą na potrzeby tego wpisu udostępnili mi Anna, Czesław i Zbigniew Bojar-Fijałkowscy. Z pomocą i realnym wsparciem przyszedł mi także nieoceniony i doskonały badacz dziejów konspiracji dr Marek Jedynak z Instytutu Pamięci Narodowej (IPN). 

Przed 1939 rokiem

Gracjan Bojar-Fijałkowski urodził się w 21 października 1912 r. w Bobrownikach. Był synem Adolfa i Władysławy Olejniczak. Miał pięciu braci i siostrę. Ukończył szkołę powszechną i gimnazjum w Rypinie. W 1931 r. podjął naukę w Szkole Podchorążych w Różance a w 1932 r. zdecydował się na przeniesie do Szkoły Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu, którą ukończył w sierpniu 1934 r. W tym samym czasie po ukończeniu szkoły odebrał awans na stopień podporucznika z przydziałem do 9 pułku Strzelców Konnych w Grajewie. Początkowo otrzymał przydział do 4 szwadronu a następnie do szwadronu ckm. W 1938 r. otrzymał kolejny awans na stopień porucznika. We wrześniu tego roku Fijałkowski rozpoczął kurs oficerów łączności w Zegrzu. We wrześniu 1939 r. po ukończeniu kursu wrócił do swojego pułku z przydziałem na stanowisko dowódcy plutonu łączności. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej był przeznaczony do Wyższej Szkoły Wojennej. Z chwilą mobilizacji otrzymał przydział na stanowisko dowódcy łączności Ośrodka Zapasowego Kawalerii nr 9 w Białymstoku.

Wojna i konspiracja

Po wybuchu wojny przebywał w Białymstoku. Jego ośrodek w połowie września został przekształcony w Brygadę Kawalerii „Wołkowysk” w której Fijałkowski był dowódcą łączności. Brał także udział w obronie Grodna, w bitwie pod Kodziowcami (bój pod Sopoćkiniami) i Puszczy Augustowskiej. Z 24 na 25 września wraz z żołnierzami z Brygady przeszedł na Litwę, gdzie został internowany w obozie Birsztany. Po około dwóch tygodniach uciekł z obozu z nadzieją, że przedostanie się do Anglii. Został aresztowany w Kownie i trafił do wojskowego więzienia z którego trafił do obozu. Pod koniec czerwca 1940 r. Fijałkowski ponownie uciekł ale tym razem na teren Wilna, gdzie pracował pod dowództwem rtm. Garbackiego. W wyniku poszukiwań i ostatecznie aresztowania przez NKWD jego dowódcy udało mu się przedostać do Prus Wschodnich pod fałszywym nazwiskiem „Michał Kobielak”. Ostatecznie w grudniu 1940 r. trafił do Warszawy.

W dniu 31 grudnia 1940 r., prawdopodobnie wraz z żoną Zofią Łuciejko ps. „Magdalena”, Fijałkowski złożył przyrzeczenie do Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) w Gołębiowie na ręce Stanisława Szwarc-Bronikowskiego (1917-2010) ps. „Roman”, „Piotr Bronikowski”. Otrzymał przydział na stanowisko szefa referatu V (łączność) w sztabie Obwodu „Gleba” (Sandomierz) Okręgu „Hurtownia” (Radom). W działalności konspiracyjnej posługiwał się pseudonimem „Bojar”. W maju 1943 r. por. Fijałkowski został przedstawiony do awansu na stopień rotmistrza kawalerii ale ostatecznie awansu nie odebrał. W lipcu 1943 r. doszło do wsypy w jego własnym mieszkaniu na terenie wsi Andruszkowice w wyniku której został aresztowany przez niemiecką żandarmerię, którą dowodził por. Dalmayer. W jego mieszkaniu znaleziono gazetkę „Zryw” wydawaną przez Armię Krajową (AK) w tym przez samego Stanisława Szwarc-Bronikowskiego. Wspólnie z nim w mieszkaniu został aresztowany por. Michał Mandziara (1911-1997) ps. „Siwy”. Po aresztowaniu por. Bojar-Fijałkowski został przewieziony do więzienia w Sandomierzu.

W sierpniu 1943 r. Fijałkowski trafił do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau (nr więźnia 137632). „Codziennie był świadkiem i uczestnikiem upodlania człowieka, ciężkiej, ponad ludzkiej siły pracy oraz śmierci. Ale z umieraniem i uśmiercaniem zetknął się Ojciec dopiero w szpitalu obozowym – Krankenbau” – wspomina dr Anna Bojar-Fijałkowska na łamach artykułu. W obozie zaangażował się w ruch oporu, który utrzymywał kontakt z AK. Pełnił funkcję dowódcy II rejonu Birkenau obóz „D” pod rozkazami por. Żytkiewicza. W Auschwitz spotkał swojego brata Włodzimierza, który pracował w szpitalu i zaangażował Gracjana do pomocy w charakterze karbowego.

W sierpniu 1944 r. Fijałkowski ponownie został przewieziony ale tym razem do obozu Dautmergen (podobóz KL Natzweiler-Struthof) na terenie Rzeszy. Na jego terenie zorganizował ruch oporu w którym uczestniczyli kpt. Kuraczyk, ppor. Włodzimierz Fijałkowski (brat) oraz Andrzej Szwejcer. W październiku 1944 r. kolejny raz został przewieziony na teren obozu Frommern w powiecie Ballingen (podobóz KL Natzweiler-Struthof) a w marcu 1945 r. do obozu Spaichingen koło Tuttlingen (podobóz KL Natzweiler-Struthof). Z chwilą likwidacji obozu udało mu się uciec z transportu w rejonie Hauerz koło Wangen gdzie przez tydzień ukrywał się lesie. Po zakończeniu wojny przedostał się do Biberach, gdzie zorganizował Polską Organizację Wojskową, która nawiązała współpracę z okupującymi południowo-zachodnie Niemcy francuskimi wojskami.

Koniec wojny, wartownicy i „repatriacja”

Na terenie Biberach por. Fijałkowski zorganizował 3 obozy cywilne dla dipisów, kompanię szkolną, pluton rezerwowy żandarmerii i 21 posterunków żandarmerii w powiecie. Przy obozie dla niemieckich jeńców wojennych zorganizował i dowodził Kompanią Wartowniczą, która pełniła służbę na terenie obozu. W lutym 1946 r. po rozwiązaniu polskich jednostek przez francuzów przerzucił kompanię na teren amerykańskiej strefy okupacyjnej i dotarł do Mannheim. Po uzupełnieniu i przeszkoleniu w Ośrodku Szkoleniowym Polskich Kompanii Wartowniczych przy USArmy w Mannheim-Käfertal „Kościuszko” jego kompania przekształcona została w Kompanię Wartowniczą nr 8661 (tzw. Mazowiecka) w 1233 Labor Supervision Company APO 171 przy USArmy i skierowana do Ziegenhain w powiecie Kassel. Służbę w Kompanii pełnił do 1947 r. Jego żona Zofia otrzymała przydział do pracy w świetlicy Kompanii Wartowniczych/obozowej. Wraz z innymi kobietami prowadziła kursy dokształcające na terenie obozu.  W okupowanych Niemczech w Wetzlar na świat przyszła ich córka Anna.

Prawdopodobnie pod wpływem tej zmiany Fijałkowski zdecydował się na „repatriację „do PRL. W 1947 r. został kierownikiem transportu repatriacyjnego. Wraz z żoną wysiedli na dworcu w Czechowicach-Dziedzicach. Początkowo osiedlił się z rodziną w Gliwicach a z czasem w Pasłęku na Warmii, gdzie Gracjan Fijałkowski podjął pracę w miejscowym Liceum a z czasem wstąpił do Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBOWiD). W 1958 r. przeniósł się z rodziną do Koszalina, gdzie mieszkał do końca życia. „Był redaktorem „Słowa Powszechnego”, teatrze rapsodycznym „Dialog”, Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich [od 1965 r. – przyp. autora] i społecznie m.in. jako radny Wojewódzkiej Rady Narodowej, w Związku Inwalidów Wojennych, Towarzystwie Rozwoju Ziem Zachodnich, Polskim Towarzystwie Etnograficznym, jednocześnie rozwijał działalność publicystyczną, literacką, a później też – po uzyskaniu stopnia doktora nauk humanistycznych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza (UAM) w Poznaniu – naukową” – wspomina dr Anna Bojar-Fijałkowska. Był również założycielem Związku Literatów Polskich w Koszalinie.

W 1977 r. Fijałkowski obronił pracę doktorską pt. „Hitlerowska polityka wobec jeńców wojennych na Pomorzu Zachodnim 1939-1945″, której promotorem był prof. Czesław Łuczak (1922-2002). Był także autorem publikacji: „Morze szumi jak dawniej” (1961), „Pieśń Swantibora” (1964), „Powilcze” (1971), „Legendy koszalińskiego grodu” (1972), „Legendy znad drawskich jezior” (1974), „Obóz jeniecki w Czarnem” (1975), „Legendy ze słowińskiej checzy” (1976), „Wróżba Swantewita” (1977), „Losy jeńców wojennych na Pomorzu Zachodnim i Meklemburgii 1939-1945” (1979), „Mury Drahimia” (1982), „Powrót z tamtego brzegu” (1984), „Święty Otton z Bambergu” (1985), „Szczęście pod jaskółczym gniazdem” (1986). Zmarł w 1984 r. w Koszalinie.

* Składam wyrazy podziękowania Annie, Czesławowi i Zbigniewowi Bojar-Fijałkowskim za udostępnienie na potrzeby tego wpisu materiałów ikonograficznych i dokumentów ze zbiorów rodzinnych dotyczących aktywności ich ojca por. Gracjana Bojar-Fijałkowskiego w Kompaniach Wartowniczych przy USArmy. Podziękowania należą się również dr. Markowi Jedynakowi za wsparcie materiałami archiwalnymi ze zbiorów Studium Polski Podziemnej. 

Przy tworzeniu tego wpisu korzystałem:

• ze zbiorów archiwalnych Studium Polski Podziemnej w Londynie.
• ze zbiorów Pracowni Badań nad Polską Emigracją w Niemczech po 1945 r. w Instytucie Historycznym UWr.
• ze zbiorów prywatnych rodziny (fotografie i dokumenty) Anny, Czesława i Zbigniewa Bojar-Fijałkowskich.
• ze zbiorów archiwalnych Instytutu Pamięci Narodowej.
• z cyfrowego archiwum ITS Arolsen.
• z bazy archiwalnej o więźniach na stronie internetowej Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau (tutaj).
• A. Bojar-Fijałkowska, Wspomnienie o Ojcu – Gracjanie Bojarze-Fijałkowskim, „Łambinowicki Rocznik Muzealny”. Jeńcy Wojenni w latach II wojny światowej, nr 37 (2014), s.119-124.
• L.M. Jakób, O Gracjanie Bojar-Fijałkowskim, „Koszalin7.pl”, 2010 (tutaj)
• biogram Gracjana Bojar-Fijałkowskiego w wikipedii.
• ze strony grajewiak.pl [Biogram Gracjana Bojar-Fijałkowskiego autorstwa Anny Bojar-Fijałkowskiej] (tutaj).
• ze strony Towarzystwo Przyjaciół 9 Pułku Strzelców Konnych w Grajewie oraz z fotografii Gracjana Bojar-Fijałkowskiego, (tutaj).

© łukasz wolak