Przez ostatni rok niewiele czasu miałem na blogowe publikacje (ostatni wpis: tutaj). Niemniej sprawa która skłoniła mnie do dzisiejszego wpisu zasługuje na odnotowanie, ponieważ do wyjątkowe znalezisko. Otóż kilka tygodni temu otrzymałem z Instytutu Zachodniego zaproszenie do udziału w konferencji poświęconej 100. rocznicy Związku Polaków w Niemczech (1922-2022). Okazja tym cenniejsza, że mogłem podyskutować na temat zagadnień, które w związku z obchodzoną rocznicą powinno się podjąć w ramach szerszego projektu badawczego (zobacz relację: tutaj). Zaproszenie było również dla mnie okazją do szybkiej aktualizującej kwerendy archiwalnej w zasobie Instytutu Pamięci Narodowej (IPN). Ostatni raz poszukiwałem informacja o tej organizacji dość dawno temu. Biorąc pod uwagę przyrost nowych archiwaliów i darów od osób prywatnych oraz odtajniane sukcesywnie materiały ze zbioru zastrzeżonego chciałem być na bierząco przed wspomnianym wydarzeniem.
Nie myliłem się. Materiałów w zasobie odnalazłem znacznie więcej niż przed laty. Wiele spraw operacyjnych było badawczo bardzo interesujących i zupełnie nieznanych. Przy tej okazji pewnym zaskoczeniem były materiały z kolekcji Jerzego Jankowskiego (zob. tutaj), które pojawiły się w wynikach wyszukiwania i dotyczyły nie tyle Związku Polskich Federalistów ale przede wszystkim ZPwN i sytuacji Polaków w Niemczech. Jednostki zatytułowane „Związek Polskich Federalistów Związek Polaków w Niemczech – współpraca między ZPF a Związkiem Polaków w Niemczech” wzbudziły moje spore zainteresowanie.
Na zawartość jednostki składały się nie tylko materiały związane z organizacją federalistów (w istocie były one w mniejszości w stosunku do pozostałych dokumentów) ale przede wszystkim materiały związane ze ZPwN (w tym statutu, informatory, korespondencja, wykaz osób z kierownictwa organizacji aż do czasów prezesa ks. Foryckiego), materiały związane z sytuacją Polaków w Niemczech w tym wspomniana działalność ZPwN ale również Zjednoczenia Polskich Uchodźców oraz materiały związane z obecnością i działalnością Polaków we Francji. Przeglądając wybrane materiały natrafiłem w jego wnętrzu również na fotografie pochodzące ze spotkania członków Federalistów z ok. 1952 r. zatytułowane sprawy Polsko-Niemieckie.
O ile miejsce spotkania gdzie zostały wykonane fotografie można było z dużym prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością zidentyfikować i przypisać wnętrzu Domu Polskiego w Bochum o tyle identyfikacja osób na przeglądanych fotografiach nastręczała już pewnych kłopotów. Potrzebowałem doby aby odświeżyć sobie różne obrazy (często tak mam, że zapamiętuje różne twarze ale trudno mi przypomnieć sobie w jakich okolicznościach je widziałem). Tak było tym razem. Ulga przyszła po niespełna dobie a towarzyszące mi zdziwienie utrzymywało się przez kolejne dni. Zapytacie dlaczego?
Otóż na przeglądanych fotografiach zidentyfikowałem poszukiwanego przeze mnie od wielu lat mjr. Bolesława Zawalicz-Mowińskiego (1903-1993), prezesa Zjednoczenia Polskich Uchodźców (ZPU) i prezesa Oddziału Stowarzyszenia Polskich Kombatantów (SPK); Kazimierza Odrobnego (1904-1981), wiceprezesa ZPU; Jana Feldta (1903-1973), działacza ZPU i Stronnictwa Narodowego; co wielce prawdopodobne Tadeusza Todtlebena (1907-1994), przedwojennego działacza Obozu Narodowo-Radykalnego i Organizacji Polskiej, powojennego działacza polskich dipisów i Zjednoczenia Polskiego w Niemczech; mjr. Stanisława Bąka, wartownika CMLO przy BAOR, działacza ZPU i Związku Inwalidów Wojennych (ZIW) w RFN oraz pracownika Oddziału SPK.
Wspomnianym działaczom ZPU poświęcałem nie raz uwagę na łamach tego bloga. Jednak fotografia z Zawalicz-Mowińskim z okresu jego prezesury w ZPU i SPK jest precedensem. To pierwszy ujawniony przypadek z lat 50-tych z jego osobą przed „nagłym” wyjazdem do Kanady w 1953 r. Dotąd w licznych opracowaniach posługiwałem się ikonografią z 1946/1947 roku, którą znalazłem w jego ankiecie paszportowej złożonej po zakończeniu wojny w Konsulacie Generalnym RP w Dublinie. Emocje jakie towarzyszą temu odkryciu są tym większe, ponieważ na jednej fotografii mamy niemal połowę pierwszego garnituru zarządu głównego ZPU z okresu 1951-1952. Pozostaje mieć nadzieję, że podobnych odkryć ikonograficznych będzie więcej i możliwe będzie nie tylko zrekonstruowanie całego życia płk. Bolesława Zawalicz-Mowińskiego ale również zilustrowanie działalności polskich uchodźców w Republice Federalnej Niemiec. Dotąd dostępna ikonografia nie daje nam takiej możliwości.
Przy tworzeniu tego wpisu korzystałem:
- Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej;
- S. Łukasiewicz, Federacja jako zagrożenie : działania wywiadu PRL wobec polskich federalistów na Zachodzie po drugiej wojnie światowej, Pamięć i Sprawiedliwość 7/1 (12), 345-367;
- Ł. Wolak, Leksykon działaczy Zjednoczenia Polskich Uchodźców w Republice Federalnej Niemiec (1951-1993), Wrocław 2018.
Ⓒ łukasz wolak
